Το Βυζάντιο μετά το έθνος

Yπάρχουν λέξεις που λέγονται και ακούγονται διαρκώς. Αυτοκρατορία, Βυζάντιο, Μεσαίωνας, Ορθοδοξία, Πατριαρχείο, Νεο-οθωμανική πολιτική, δεύτερη και Τρίτη Ρώμη, Ρομαντισμός, Ιστορισμός ή ακόμα και οι πιο «αυτονόητες», όπως Ευρώπη, σχέσεις Δύσης και Ανατολής, Συνέχεια, Ιστορία, Εθνος, Λαός, Καταγωγή.

Αλλοτε είναι εργαλεία διατύπωσης μιας κρατικής πολιτικής φιλοδοξίας (νεο-οθωμανική πολιτική), άλλοτε εκφράζουν μια ταυτότητα εθνική και θρησκευτική (ελλαδική Ορθοδοξία) ή υπερεθνική (Ορθοδοξία ή Ισλάμ), άλλοτε αφορούν την ταυτότητα ενός έθνους (αλβανικός, τουρκικός, σερβικός, βουλγαρικός… εθνικισμός). Είναι αυτονόητο μέρος του...
φαντασιακού μας, τις εκλαμβάνουμε (ειδικοί και ευρύ κοινό) ως σχεδόν επιστημονικές έννοιες, ενώ πρόκειται συχνά για σχήματα. Θεωρούμε ότι τις κατανοούμε, ότι έχουμε όλοι κάτι να πούμε γι’ αυτές.

Είναι σχεδόν περιττό να τονίσουμε τη σημασία τους και τον ρόλο τους για τη διαμόρφωση των εθνών, ιδίως εκείνων που προέκυψαν ως κρατικές οντότητες (η Τουρκία περιλαμβάνεται σ’ αυτές) από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Είναι, πάντως, ενδιαφέρον να παρακολουθήσουμε σε ποια πολιτικά και πολιτιστικά συμφραζόμενα επινοήθηκαν τα σχήματα αυτά από τους ιστορικούς (κυρίως) του 19ου και, εν μέρει, του 20ού αιώνα. Είναι το αντικείμενο ενός εντυπωσιακά τεκμηριωμένου βιβλίου, βασισμένου σε αρχειακές πηγές και σε δευτερογενή βιβλιογραφία (με γνώση των αντιστοίχων γλωσσών) από την Ελλάδα, την Τουρκία, τη Βουλγαρία και τη Ρωσία: Δ.Α. Σταματόπουλος, «Το Βυζάντιο μετά το έθνος. Το πρόβλημα της συνέχειας στις βαλκανικές ιστοριογραφίες», εκδ. Αλεξάνδρεια, 2009.

Ολα ξεκινούν τον 19ο αιώνα, όταν τα έθνη επανορίζονται ή δημιουργούνται, οι αυτοκρατορίες κλονίζονται, και η εθνική ιστορία (εις βάρος της κοινωνικής) καλείται να υπηρετήσει τις δυνατές πολιτικές διευθετήσεις. Αναγκαιότητα που επιβάλλει την (εθνικώς επανερμηνευόμενη) διαχείριση του παρελθόντος. Οι Ελληνες που φαίνεται να προηγούνται σ’ αυτό τον τομέα και να προκαλούν όλους τους άλλους ανακαλύπτουν τη Συνέχεια, και συναρτούν την αρχαιοελληνική καταγωγή με το χριστιανικό Βυζάντιο, αλλά και το Πατριαρχείο με την Οθωμανική αυτοκρατορία (πολύ ενδιαφέρουσες σελίδες για τις διαφορές Παπαρρηγόπουλου, Ζαμπέλιου και Γεδεών). Οι Βούλγαροι κινούνται μεταξύ της θρακικής, την ουνικής ή της σλαβικής καταγωγής. Οι Αλβανοί κινούνται μεταξύ του οικουμενικού ισλαμισμού και του αναδεικνυόμενου αλβανικού έθνους, ανακαλύπτοντας καθ’ οδόν το ιλλυρικό και το πελασγικό παρελθόν. Οι Ρώσοι διερωτώνται για τη Δύση και το Βυζάντιο, για την αυτοκρατορική οικουμενικότητα του Βυζαντίου, για τον δικό τους βυζαντινισμό. Οι Τούρκοι για την παλιά τους καταγωγή και την οθωμανική αυτοκρατορία (τους). Οι Ρουμάνοι ανακαλύπτουν τους Δακογέτες αλλά και το Βυζάντιο μετά το Βυζάντιο. Στο βάθος της σκηνής είναι πάντα η Δύση και η σχέση ετεροπροσδιορισμού που διατηρούν μαζί της τα έθνη της οθωμανικής αυτοκρατορίας και η Ρωσία. Αλλά είναι και η δική της σχέση, επεκτατική και κατακτητική συνήθως απέναντί τους (οι αναφορές στη λατινική αυτοκρατορία του Ναπολέοντα του Γ΄ είναι χαρακτηριστικές).

Του Ν. Ε. Καραπιδακη*
* Ο κ. Ν. Ε. Καραπιδάκης είναι καθηγητής της Ιστορίας της μεσαιωνικής Δύσης στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο.
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ